محمد بن حسن فاضل هندیشیخ بهاءالدین اصفهانی، معروف به فاضل اصفهانی و بهاءالدین محمد، از علمای بزرگ شیعه در قرن یازدهم و دوازدهم هجری قمری می‌باشد. جایگاه ویژه وی به علت تألیف کتاب کشف اللثام در شرح قواعد الاحکام علامه حلی است، به گونه‌ای که وی را کاشف اللثام می‌خوانند. ۱ - کودکیفاضل اصفهانی (معروف به فاضل هندی) در سال ۱۰۶۲ هـ.ق. در اصفهان متولد شد. پدرش، تاج الدین حسن اصفهانی، فرزند شرف الدین محمد مشهور به ملا تاجا مردی دانشمند و فاضل بود. وی نام این کودک را «ابوالفضل» نهاد که بعداً به «فاضل هندی» [۱]
حزين لاهيجي، محمد علي، تاریخ حزین، ص۶۴.
و «بهاء الدین محمد» [۲]
اصفهاني افندي، ميرزاعبدالله، رياض العلماء، ج۷، ص۳۶.
معروف شد.از کودکی فاضل هندی اطلاع دقیقی در دست نیست. نوشته‌اند: «چون در صغر سن با والد خود به هند رفت، به فاضل هندی مشهور شد. [۳]
حزين لاهيجي، محمد علي، تاریخ حزین، ص۶۴.
»این کودک نابغه در ۸ سالگی به تدریس شرح مختصر و مطوّل تفتازانی پرداخت و در ۱۱ سالگی کتاب «منیه الحریص علی فهم شرح التخلیص» را تألیف کرد. ۲ - تحصیلاتفیلسوف معاصر، سید جلال الدین آشتیانی درباره تحصیلات فاضل، چنین می‌گوید: «حقیر در جُنگی قدیمی در زمان گذشته، عبارتی از شخصی که در اواخر صفویه می‌زیسته است دیدم که چنین نوشته است: در مدرسه، صبیّ مُراهقی (پسر نزدیک به بلوغ) را دیدم که در بحث، علیم ماهر و واجد مقام عالی در علوم عصر (روز) بود و آثار نبوغ از ناصیه (پیشانی) او آشکار بود. از نسبش پرسیدم، گفتند: او فرزند ملاتاج و نامش بهاءالدین محمد است.» [۴]
منتخب آثار الحکماء، ج ۳، ص ۵۴۴، پاورقی.
وی در ۱۳ سالگی به اجتهاد رسید. فاضل اصفهانی در سال ۱۰۷۷ هـ.ق. (تقریباً در ۱۶ سالگی) در ردیف فضلای به نام بود. [۵]
ترجمه روضات الجنات، ج۷، ص۳۵۷.
۳ - استاداندرباره استادان فاضل هندی چیزی ننوشته‌اند. برخی از پژوهشگران معاصر بر این باورند که اولین استاد فاضل هندی، پدرش (مولی تاج الدین حسن بن شرف الدین فلاورجانی اصفهانی) بود. [۶]
زندگینامه علامه مجلسی، ج ۲، ص ۸۲.
[۷]
تنکابنی، محمد بن سلیمان، تذکره العلماء، ص ۱۶۹.
فاضل درباره پدرش آورده است: «و اکثر روایاتی عن والدی العلامه تاج ارباب العمامه». [۸]
علیا‌ری تبریزی، علی بن عبدالله، بهجه الآمال، ص۳۷۵.
۴ - خانوادههمسر فاضل از اهالی اِجِه (اژیه) از توابع اصفهان بود. نوشته‌اند: «فاضل هندی» با علامه مجلسی اول نسبتی نیز داشته [۹]
تذکره الانساب، ص۱۰۷.
[۱۰]
نجوم السماء، ص۲۱۲.
و با واسطه، داماد وی بوده است. [۱۱]
دوانی، علی، مفاخر اسلام، ج۸، ص۳۲۸.
تنها پسر فاضل هندی، محمدتقی همانند پدرش دانشوری فرزانه بود. محمدتقی را چنین ستوده‌اند: «خورشید آسمان فضل و دانش و قطب دایره کمال، مولی محمدتقی بن فاضل هندی با سیدنصرالله مکاتبه داشته است. وی اشعاری را در فضیلت مولی محمدتقی سروده است و برای وی ارسال داشته و از پسر فاضل هندی جواب خواسته است.» [۱۲]
امين عاملي، سيدمحسن، اعیان الشیعه، ج۴۴، ص۱۳۵.
[۱۴]
امين عاملي، سيدمحسن، اعیان الشیعه، ج۱، ص۱۹۷.
۵ - شاگردان۱. شیخ احمد بن حسین حلی ۲. سیدمحمدعلی کشمیری: وی در سال ۱۱۲۹ هـ.ق. از فاضل اجازه روایی گرفت. [۱۵]
تلامذه العلامه المجلسی و المجازون منه، ص۶۳.
۳. سید ناصرالدین احمد بن سید محمد بن سید روح الامین مختاری سبزواری (۱۰۸۰ ـ ۱۱۳۰ هـ.ق.): وی مورد توجه فاضل هندی بود. فاضل هندی به وی اجازه روایی داد. [۱۶]
آقابزرگ تهراني، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱، ص۲۳۲، شماره ۱۲۲۰.
قبر او در تخت فولاد اصفهان است. ۴. ملا عبدالکریم بن محمد هادی طبسی: او از فاضل هندی اجازه روایی داشت. فاضل این اجازه را پشت کتاب من لایحضره الفقیه ـ که در کتابخانه آیت‌الله مرعشی موجود است ـ نوشت. [۱۸]
جعفریان، رسول، مقالات تاریخی، دفتر سوم، ص۱۳۱.
۵. شیخ محمد بن حاج علی بن امیر محمود جزائری تستری. [۱۹]
الاجازه الکبیره، ص۱۷۷.
۶. مولی نصیری امینی: وی از فاضل اجازه نقل روایت داشت. [۲۰]
آقابزرگ تهراني، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۸، ص۵۷.
۷. میرزا عبدالله افندی ۸. میرزا بهاء الدین محمد مختاری (۱۰۸۰ ـ ۱۱۴۰ هـ.ق) ۹. علی‌اکبر بن محمد صالح حسنی لاریجانی: وی نسخه‌ای از کشف اللثام را به خطّ خود نوشته و اجازه استادش نیز در آن موجود است. [۲۱]
آقابزرگ تهراني، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۸، ص۵۷.
۱۰. محمدصالح کزازی قمی ۱۱. سیدصدرالدین محمد حسینی قمی همدانی ۱۲. محمدتقی اصفهانی، مشهور به «ملا تقیا» اجازه‌ای از فاضل هندی برای او در سال ۱۱۱۸ هـ.ق صادر شده است. [۲۲]
آقابزرگ تهراني، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱، ص۲۳۲.
[۲۳]
آقابزرگ طهرانی ،محمد محسن، الکواکب المنتشره، ص۱۱۶.
۱۳. شیخ عبدالحسین بن عبدالرحمن بغدادی: فاضل در سال ۱۱۳۴ هـ.ق. رساله «الاحتیاطات اللازمه العمل» را بر او املا کرده است. [۲۴]
آقابزرگ تهراني، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۱، ص۳۴.
۶ - مقام علمی و مرجعیّتوی در مقدمه «کشف اللثام» می‌گوید: «در ۱۳ سالگی از معقول و منقول فارغ التحصیل شدم.» او تألیف را قبل از بلوغ آغاز کرد و پیش از بلوغ به اجتهاد دست یافت. فاضل هندی در ۱۶ سالگی موفق شد شفای بوعلی را تلخیص کند، گرچه این نسخه سوخت و از میان رفت. فاضل در ۲۲ سالگی، بار دیگر به تلخیص شفا پرداخت. [۲۵]
جعفریان، رسول، مقالات تاریخی، دفتر سوم، ص۱۳۳.
مرجعیت علمی فاضل هندی پس از رحلت مرحوم مجلسی (۱۱۱۰ هـ.ق) و درگذشت آقا جمال خوانساری (۱۱۲۵ هـ.ق) فراگیر شد. [۲۶]
نصیری، محمد ابراهیم بن زین العا‌بدین، دستور شهریاران، ص۲۷۳.
۷ - تألیفاتدر برخی از آثار فاضل هندی آمده است که وی ۸۰ تألیف درباره موضوعات مختلف علوم اسلامی نگارش کرده است. [۲۷]
قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویه، ص۴۷۸.
[۲۸]
فهرست مجلس، ج۴، ص۹۸.
گرایش و تبحّر وی در فقه و اصول بود. وی در زمینه‌های: عقاید، کلام، تفسیر، نحو و ... به تلخیص و شرح آثار پیشینیان پرداخت. برخی از شرح‌های وی مانند کشف اللثام چنان عمیق و مبسوط است که خود تألیفی مستقل به حساب می‌آید. از جمله کارهای تفسیری او تنظیم بخش‌های تفسیری کتاب امالی سید مرتضی است. فاضل هندی در تلخیص برخی متون نحوی نیز کوشش بسیاری نمود. شمار آثار او را تا ۱۵۰ کتاب و رساله نوشته‌اند. تعدادی از آثار او عبارتند از: ۱. تفسیر قرآن. ۲. التّمحیص، (در علم بلاغت). ۳. چهار آئینه: این کتاب به زبان فارسی است و فاضل آن را در اثبات خدا، اجماع امت بر امامت غیر معصوم، ملازم کفر است، تفسیر آیه ۴۰ سوره توبه و اثبات عصمت آل عبا، نوشته است. [۲۹]
آقابزرگ تهراني، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۵، ص۳۱۱، ش۱۴۸۱.
۴. حاشیه بر شرح مواقف. ۵. شرح هدایه. ۶. رساله عدم وجوب نماز جمعه در زمان غیبت امام. ۷. زبده در اصول دین. ۸. شرح قصیده حمیری. ۹. شرح ملخص التلخیص. ۱۰. شرح عوامل. ۱۱. شرح زبده. ۱۲. شرح عقاید النسفیه. ۱۳. کشف اللثام فی شرح قواعد الاحکام، در فقه. ۱۴. کلید بهشت. ۱۵. مناهج السویه فی شرح الروضه البهیه، چهار جلد. [۳۰]
مهدوی، سیدمصلح‌الدین، سیری در تاریخ تخت فولاد، ص۱۶۶.
این کتاب را فاضل هندی در ۲۵ سالگی به رشته تحریر درآورده است. [۳۱]
ترجمه روضات الجنات، ج۷، ص۳۵۷.
۱۶. منیه الحریص علی فهم شرح التلخیص: این کتاب از نخستین آثار فاضل اصفهانی و موضوع آن علم بلاغت است که وی قبل از بلوغ نگارش آن را به پایان رسانده است. [۳۲]
آقابزرگ تهراني، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۴۳۱.
[۳۳]
آقابزرگ تهراني، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۲، ص۳۶۱.
[۳۴]
ترجمه روضات الجنات، ج۷، ص۱۱۴.
۱۷. التنصیص علی معانی التّمحیص: این کتاب در موضوع بلاغت نوشته شده و شرح مزجی است بر رساله «التمحیص» خودش، او تلخیص المفتاح خطیب قزوینی را در آن مختصر کرده است. این رساله در سال ۱۰۷۳ هـ.ق به پایان رسید [۳۵]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی آیت‌الله نجفی مرعشی، ج۳، ص۱۷-۱۶.
و در پایان کشف اللثام چاپ شده. این کتاب را فاضل هندی در ۱۲ سالگی تألیف کرد. [۳۶]
جعفریان،رسول، احوال و آثار بهاء الدین اصفهانی، ص۵۳.
۱۸. الزهره فی مناسک الحج و العمره. ۱۹. احاله النظر فی القضاء و القدر. ۲۰. الزبده العربیه. ۲۱. شرح الدره البریعه فی علم اصول الشریعه. ۲۲. الحور البریعه فی الاصول الشریعه. ۲۳. خلاصه المنطق. ۲۴. الحاشیه علی المواقف. ۲۵. الحاشیه علی الهدایه الاثیریه للمیبدی. ۲۶. رساله فی الاحتیاط الازمه العمل. ۲۷. عون اخوان الصفا علی فهم کتاب شفاء. ۲۸. اثبات الواجب فی اثبات الواجب. ۲۹. حکمت خاقانیه. ۳۰. السؤال و الجواب. ۳۱. شرح العوامل ملامحسن قزوینی. ۳۲. فهرست کنز الفؤاد. ۳۳. اللألیء العبقریه فی شرح العینیّه الحمیریّه: این کتاب به زبان عربی و شرح ادبی مفصل و مهمی است بر قصیده عینیه سید اسماعیل حمیری. ۳۴. النجاه: فارسی و درباره اصول دین است. ۳۵. بینش، غرض آفرینش. ۳۶. کاشف اسرار الیقین من اصول الشرع المبین فی شرح معالم الدین. ۳۷. قراح الاقتراح: به زبان عربی و درباره نحو می‌باشد و فاضل هندی در سال ۱۰۸۱ هـ.ق. آن را نوشته است. [۳۷]
فهرست نسخه‌های خطی آیه الله نجفی مرعشی، ج ۳، ص ۱۷-۱۶.
۳۸. موضح اسرار النحو. ۳۹. الرساله التهلیلیه. ۴۰. الکواکب الدری: این کتاب در موضوع تفسیر و ادبیات و به زبان عربی می‌باشدو در سال ۱۰۹۷ هـ.ق تألیف شده است. [۳۸]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت الله گلپایگانی، سید احمد حسینی، ج ۱، ص ۵۲.
۴۱. حاشیه بر کافیه ابن حاجب. ۴۲. تطهیر التطهیر عن اوهام شبه الحمیر. ۴۳. الزام العار لصاحب الغار: تفسیر آیه ۳۸ سوره توبه. [۳۹]
نسخه خطی به شماره ۸۱۷، موجود در کتابخانه مرحوم آیت الله نجفی مرعشی.
۴۴. حاشیه بر قرب الاسناد. ۴۵. الرسائل الکثیره. ۴۶. تحفه الصالح: پاسخ به پرسش‌های شاگردش، مولی صالح بن عبدالله کزازی قمی است. وی در سال ۱۱۲۶ هـ.ق. آن را به شاه سلطان حسین اهدا کرد. ۴۷. تحریم خمر. ۸ - کتابخانهاعتباری را که فاضل هندی برای کتاب قائل بوده، قابل توجه است. او در شرایطی که فقر بر زندگی‌اش حاکم بوده، توانست نسخه‌های منحصر به فردی از آثار پیشینیان را در کتابخانه شخصی‌اش جمع کند. وی برای تألیف کتاب پرارزش کشف اللثام به نقل‌های دیگران از کتاب‌های پیشینیان، اعتماد نکرد؛ بلکه با در اختیار داشتن مصادر اصلی، مستقیماً از آنها ـ در خلق این اثر جاودان ـ استفاده کرد. شماری از کتاب‌هایی که در کتابخانه فاضل هندی وجود داشت، عبارتند از: الجمل و الانتصار، المزار للشهید، حاشیه علی القواعد، رساله فی جواز السفر، اللوامع و المقدادیات، الغنیه فی العلوم، الشامیات و البحریات لابن فهد حلّی، المسائل الغرویه، شرح نهج المسترشدین، شرح الارشاد لابن المصنف، اجوبه المسائل المختلفه للشیخ علی، مناهج الیقین فی اصول الدین، رساله ایضاح الاشتباه فی اسماء الرواه و اسامی الرجال، مجلی مرآه المنجلی فی علم الکلام، قواعد ابن میثم، فرج بعد الشدّه للتنوخی، ترجمه تورات، الانوار البدریه، نثر اللآلی و تفسیر بلابل القلاقل. [۴۱]
مجلسي، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۱۰، ص۱۷۷.
[۴۲]
مجلسي، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۱۰، ص۱۶۵.
۹ - وفاتفاضل هندی در روز سه شنبه بیست و پنجم رمضان سال ۱۱۳۷ هـ.ق. به سرای باقی شتافت و پیکرش در قبرستان تخت فولاد اصفهان دفن شد. [۴۳]
ترجمه روضات الجنات، ج۷، ص۱۱۶.
[۴۴]
مهدوی، مصلح‌الدین، سیری در تاریخ تخت فولاد، ص۱۶۶.
در کنار قبر او، قبر ملا محمد فضل معروف به فاضل نایینی قرار گرفته است که به همین سبب، مردم قبر این دو شخصیت علمی را به نام «فاضلان» می‌شناسند. [۴۵]
مهدوی، مصلح‌الدین، سیری در تاریخ تخت فولاد، ص۱۶۶.
[۴۶]
ریحانه الادب، ج۴، ص۲۸۵.
[۴۷]
گزی، عبدالکریم، تذکره القبور، ص۳۹.
۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «فاضل اصفهانی»، تاریخ بازیابی۹۷/۳/۱۰. |